Pałac Działyńskich w Poznaniu - znajduje się na posesji Stary Rynek 78. Powstał w latach 1773 - 1776 w miejscu dwóch istniejących tu poprzednio kamienic. Jego pierwszym właścicielem był Władysław Roch Gurowski - marszałek wielki litewski.

 

W 1808 znalazł się w posiadaniu rodu Działyńskich, których własnością pozostawał do 1880 roku, gdy zmarł bezpotomnie Jan Kanty Działyński. Następnym właścicielem był Władysław Zamoyski, który włączył pałac w stworzoną przez siebie Fundację Zakłady Kórnickie przekazaną w 1924 narodowi polskiemu. Podczas walk w 1945 budynek doszczętnie spłonął. Odbudowano go w latach 1953 - 1957 zaniechano jednak odtworzenia skrzydła zachodniego i ogrodu francuskiego twierdząc, że były one wyrazem "kaprysu możnego właściciela" stanowiącego "wsteczny układ urbanistyczny".

 

Reprezentacyjna, barokowa elewacja wschodnia podzielona jest pilastrami w stylu korynckim. Fasadę wieńczy pochodząca z końca XVIII wieku attyka z tympanonem w którym znajduje się herb Działyńskich - Ogończyk. w pobliżu którego znajdują się postacie rzymskich legionistów z XIX wieku. Na attyce znajdują się płaskorzeźby przedstawiające rzymski pochód ofiarny (po prawej od tympanonu) i tryumfalny (po lewej). Na szczycie attyki, ponad tympanonem, wznosi się ścięty obelisk na którym siedzi pelikan - symbol ofiarności i poświęcenia - jest to rekonstrukcja. W czasach zaborów pelikan miał symbolizować orła i tak jest często do dziś odczytywany. Po jego bokach znajdują się panoplia.

Zniszczenia wojenne najdotkliwiej dotknęły wnętrza pałacu. Odtworzono niemal pierwotny rozkład pomieszczeń rekonstruując ze szczególnym pietyzmem znajdującą się na reprezentacyjnym pierwszym piętrze Salę Czerwoną o bardzo bogatej stiukowej dekoracji nawiązującej do wystroju Zamku Królewskiego w Warszawie. Zajmuje ona całą szerokość frontowej elewacji. Zrezygnowano natomiast z odtwarzania pomieszczeń na parterze, w których pierwotnie znajdowały się stajnia, wozownia i inne pomieszczenie gospodarcze. Drugie piętro zajmowały niegdyś pomieszczenia mieszkalne.

Podczas zaborów pałac pełnił rolę ośrodka życia kulturalnego i politycznego polskiej części społeczeństwa. Tu w Sali Czerwonej w latach 1830, 1848 i 1863 odbywały się zebrania związane z walkami powstańczymi. Ten sam budynek gościł również liczne wystawy (np. wystawę rzemiosła w 1850), koncerty oraz przedstawienia teatrów amatorskich. Ponadto odbywały się w nim liczne odczyty i wykłady sprawiające, że budynek pełnił rolę nieoficjalnego uniwersytetu. Wykładali tu między innymi:

• Karol Libelt - estetykę
• August Cieszkowski - filozofię
• Jędrzej Moraczewski - historię Polski i Słowiańszczyzny
• Teofil Matecki - chemię i fizykę
• Jakub Krotowski-Krauthofer - prawo

W odrodzonej Polsce, od 1934 roku organizowano tu staraniem lokalnego oddziału Związku Literatów Polskich "Czwartki literackie" . Obecnie w pałacu znajdują się instytuty naukowe PAN oraz ekspozytura Biblioteki Kórnickiej.

Pałac Działyńskich, który w końcu XVIII stulecia uchodził za najpiękniejszą rezydencję w mieście, miał charakter reprezentacyjnej siedziby magnackiej. Adekwatne do jego rangi były okazałe wnętrza z bogatym wystrojem. Cześć z nich została zrekonstruowana i można ją dziś podziwiać w niemal identycznym kształcie, reszta została zmieniona, przebudowana i pełni dziś inne funkcje.

Większą część parteru zajmowała kwadratowa, brukowana sień. Pełniąc rolę dziedzińca służyła jako zajazd dla powozów.
Na pierwszym piętrze wyróżniały się dwie wielkie sale - Czerwona i Biała, które łączyła amfilada trzech gabinetów, w tym obecnej Sali Złotej.
Sala Czerwona, zwana tak od koloru stiukowej okładziny, położona od strony rynku (ponad sienią), z oknami i wyjście na balkon na fasadzie, została zrekonstruowana po wojnie i zachowała swój pierwotny charakter.
Sala Biała, nosząca to miano zapewne od białych boazerii z dodatkiem złoceń, położona była po przeciwnej, ogrodowej stronie założenia. Obecnie zatraciła swój pierwotny charakter - mieści się w niej czytelnia.
Wszystkie wnętrza posiadały bogatą, wczesnoklasycystyczną dekorację sztukateryjną sufitów.

Układ architektoniczny Sali Czerwonej, a także celnie dobrane zdobienia ornamentalne i rzeźby nadawały wnętrzu charakter wybitnie reprezentacyjny. W sali na planie kwadratu, wyodrębniono - poprzez szczególną kompozycję przestrzenną - prostokątną podwyższoną część środkową oraz utworzone z kolumn i pilastrów dwa półkola z niszami dla posągów. Dzięki ściśle zastosowanej zasadzie osiowości i symetrii uzyskano efekt jednolitości kompozycyjnej. Umieszczonemu pośrodku sufitu reliefowi z motywem dwu gryfów odpowiadała rozeta z hebanu centralnie ułożona w posadzce z różnych gatunków kosztownego drewna.

Całość organizowały optycznie dwie pary posągów z białego stiuku umieszczone w niszach, na postumentach. Podkreślały one charakter wnętrza, pełniącego funkcję sali recepcyjnej dla oficjalnych uroczystości.

Posągi, wyobrażające postacie władców, potraktowano konwencjonalnie, przydane im atrybuty oraz stroje, czasowo nieokreślone, nie pozwalają dziś na jednoznaczną identyfikację. Rzeźby w niszy południowej przedstawiać miały zapewne Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, w niszy północnej zaś Władysława Jagiełłę i Witolda. Późniejsza tradycja miejscowa upatrywała w nich Mieszka I i Bolesława Chrobrego, bardziej związanych z Wielkopolską. Wersję litewską uprawdopodobnia jednak fakt piastowania urzędu marszałka wielkiego litewskiego przez fundatora - Władysława Gurowskiego.

Nad drzwiami ściany zachodniej umieszczono trzy supraporty z płaskorzeźbami z białego stiuku, przedstawiającymi: Stefana Batorego, Jana III Sobieskiego i Władysława IV Wazę. Wybór monarchów nie był przypadkowy. Przywoływanie wzorów historycznych - cnót i zasług władców - służyć miało rozbudzaniu historycznej świadomości i kształtowaniu nowych postaw obywatelskich.

Sala Czerwona poprzez architekturę, dekoracje a zwłaszcza program historyczno-patriotyczny nawiązywała do niektórych sal zamku królewskiego w Warszawie. Powstała zapewne z intencją wyrażenia poparcia dla króla i jego polityki reform państwowych.

Ogród
Na tyłach pałacu (od strony zachodniej i Wzgórza Przemysława), znajduje się zabytkowy ogród, założony jeszcze za czasów rodziny Gurowskich (w końcu XVIII w.). Był to ogród francuski, symetryczny, z sadzawką w centrum założenia. Tytus Działyński, podobnie jak w Arboretum w Kórniku, wprowadził do ogrodu drzewa egzotyczne. W wieku XIX i na początku XX na terenie ogrodu istniała winorośl, drzewa owocowe i 7 gatunków bzów (Sambucus), a także jesion, klon, bliżej nieokreślone drzewa iglaste, oraz robinie akacjowe. Założenie parkowo-pałacowe w murach miejskich, reprezentowane przez Pałac Działyńskich, jest w warunkach polskich wyjątkowe, nawiązując do francuskich rozwiązań typu hôtel[1].
Po zakończeniu II wojny ogród uległ poważnym zniszczeniom. Ocalały trzy stare drzewa: dwie lipy i miłorząb dwuklapowy (Gingko biloba) o obwodzie ponad 160 cm (najgrubszy i najstarszy miłorząb w Poznaniu)[2].
Ogród jest zamknięty dla zwiedzających, ale w całości można go oglądać z terenu Wzgórza Przemysława.

Tablice pamiątkowe
Na gmachu umieszczone są dwie tablice pamiątkowe:

• upamiętniająca powstanie tu w czerwcu 1939 organizacji Klub Demokratyczny, później przekształconej w Stronnictwo Demokratyczne (metalowa),
• informująca o historycznych funkcjach gmachu i jego odbudowie (piaskowcowa z 1957).